مقاله؛

رساندن آب به مزرعه به منظور افزایش رطوبت خاک و فراهم آوردن امکان رشد گیاهان به ویژه در سرزمین های خشک و نیمه خشک را آبیاری می گویند.

در مجموع 15 درصد از زمینهای کشاورزی دنیا تحت آبیاری قرار دارند و 85 درصد بقیه به صورت دیم و بدون آبیاری مورد استفاده قرار می گیرند، اماجالب است بدانیم نیمی از تولیدات کشاورزی و غذای مردم جهان از همین زمینهای آبی حاصل می شود که این خود نشان دهنده اهمیت و نقش آبیاری در بخش کشاورزی است.

آبیاری از روزگاران گذشته با روشهای ساده انجام می شده است که در کشور ما به دو روش رایج است:

1- آبیاری به روش سنتی یا قدیمی که شامل آبیاری نواری، شیاری وکرتی و ... است.

2- آبیاری تحت فشار که شامل روشهای بارانی و قطره ای است.

هر یک از این روشها اگر به طور درست و در جای مناسب به کار برده شود به مدیریت بهینه منابع آبی کمک بسیار خواهد کرد.

ارزش و جایگاه آب در میان ایرانیان تا حدی بوده است که در طول تاریخ برای زندگی بهتر، با ابداع شیوه های منحصر بفرد منابع آبی موجود را به بهترین نحو مهار و تنظیم نموده و زمینهای کشاورزی را آبیاری کرده اند.

اینها نشان می دهد که مردم این سرزمین با وجود تنگناهای فراوان سعی داشته اند به معضلات و معایب طبیعی فائق آمده و چاره کمبودهای خود را بیابند و در جهت رفع آن باشند.

یکی از آبیاری های سنتی و قدیمی، آبیاری کوزه ای بوده است که این روش در جایگاه خود منحصر بفرد است.

در این روش بیشترین بهره وری از آب صورت می گرفته و در نتیجه بیشترین تولیدات کشاورزی را به دنبال داشته است.

آبیاری کوزه‌ای یا آبیاری تراوا، یکی از روشهای سنتی و دیرینه آبیاری زیر سطحی است که در آن از کوزه‌های سفالی برای آبیاری استفاده می‌شود. این روش که یکی از روشهای باستانی، کم مصرف و ارزان قیمت آبیاری شناخته می‌شود، از دیرباز در مناطق خشک و نیمه خشک ایران به کار گرفته می‌شده‌است. از جمله جاهایی که این نوع آبیاری رواج داشته‌است، می‌توان به کناره ی کویر لوت و پیرامون شهرهای اراک،یزد و میبد اشاره کرد.

در این روش از کوزه‌های متخلخلی از جنس گل رس استفاده می‌شود که بدون لعاب هستند. شیوه ی کار چنین است که گودالی را در زمین و پیرامون ریشه درخت می‌کنند و کوزه‌های گلی را دورن آن چال می‌کنند و اطرافشان را با خاک و کود پر می‌کنند ، به گونه‌ای که سر کوزه بیرون خاک بماند. پس از آنکه کوزه از آب شد، آب به تدریج از دیواره سفالی کوزه تراوش می‌کند و به خاک وارد می‌شود. در این روش آب از کوزه با سرعتی به بیرون نشت می‌کند که تحت تأثیر جذب ریشه گیاه است.

هنگام کارگذاشتن کوزه در خاک، سطح بیرونی کوزه بر اثر مکش خاک خشک پیرامونش، به تدریج آب از خود تراوش می‌کند، پس از چند روز که خاک اطراف کوزه نم دار شد، تراوش آب کوزه کمتر می‌شود و دوباره با کاهش مقدار نمناکی خاک، میزان آب دهی کوزه بیشتر می‌شود. این توانایی تنظیم خودکار آبدهی همانند سیستم‌های آبیاری پیشرفته‌ای رفتار می‌کند که در آن‌ها مکش سنج  و کنترلر به کار برده شده‌است.  

آبی که درون کوزه ریخته می‌شود، توسط لایه‌های سفالی کوزه پالایش فیزیکی می یابد و در نتیجه می‌توان آبهایی را که میزان شوری شان نسبتاً بالا ست نیز در کشاورزی به کار برد. در این روش به علت جلوگیری از تبخیر سطحی، با کمترین مقدار آب، بیشترین مقدار محصول بدست می آید.

در این برهه زمانی نیز به علت وقوع خشکسالی، شاهد افت شدید آبهای سطحی و زیرزمینی در کشور به ویژه در مناطقی همچون استان مرکزی هستیم که حفظ منابع آب ضرورتی انکار ناپذیر است به همین دلیل شناخت الگوهای کهن آب و آبیاری و مقایسه این الگوها با روشهای کنونی ضروری است. الگوهایی که با اقلیم طبیعی استان سازگار و در جهت مدیریت بهینه منابع آب استان و در قالب مؤلفه های سازگاری با اقلیم و سازگاری با کم آبی، همچون تحول در قوانین، تحول در برنامه ریزی و سیاستگذاری، تحول مدیریتی، توسعه تکنولوژی، تغییر در سبک زندگی، تغییر در الگوی توسعه و... اجرا گردد و امیدواریم با استفاده مجدد از این روش آبیاری کوزه ای شاهد شکوفه زدن دوباره درختان باشیم.

منابع مطالعاتی و تحقیقی:

- کتاب بررسی فرهنگ آب و آبیاری استان مرکزی

- کتاب کاریز در ایران و شیوه های سنتی بهره گیری از آن

- مطالعه پایان نامه ها و سایت های مرتبط با موضوع

- مصاحبه ها و منابع خبری مرتبط با موضوع